Równość płci od ponad dekady pozostaje jednym z priorytetów Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA). W 2021 roku państwa członkowskie i kraje stowarzyszone potwierdziły swoje zaangażowanie, podpisując Deklarację z Lublany, która wyznaczyła nowe kierunki rozwoju w tym obszarze. Propagują one m.in. walkę z przemocą ze względu na płeć oraz rozwój planów równości płci (gender equality plans, GEPs), jako podstawowego narzędzia zmian w nauce i innowacjach.
Działania na rzecz równości trudne do monitorowania
Na mocy działania ERA 5, które koncentruje się na równości płci i włączeniu społecznym, 22 państwa członkowskie Unii Europejskiej (w tym Polska) oraz trzy kraje stowarzyszone zobowiązały się do podejmowania konkretnych inicjatyw w tym zakresie. Badanie przeprowadzone wśród członków podgrupy ERA do spraw równości płci wykazało jednak, że mimo przyjęcia wielu deklaracji, wdrażanie działań i systematyczne monitorowanie postępów pozostają ograniczone.
Z raportu, który można znaleźć w dashboardzie OPI PIB wynika, że:
- połowa krajów przygotowała krajowe strategie lub plany działań dotyczące równości płci;
- większość celów nie ma charakteru mierzalnego i konkretnie określonego w czasie;
- niewiele państw realizuje działania dotyczące przeciwdziałania przemocy ze względu na płeć, wspierania zrównoważonych karier czy równowagi płci w procesach decyzyjnych;
- brakuje skutecznego monitoringu i wymiany doświadczeń między krajami.
– Autorzy raportu, który powstał w ramach europejskiego projektu GENDERACTIONplus, podkreślają, że dobrowolne zobowiązania polityczne powinny zostać uzupełnione obowiązkowym systemem monitorowania oraz pogłębionym dialogiem politycznym na poziomie europejskim. Zalecają na przykład tworzenie krajowych planów działań, systematyczne gromadzenie danych o postępach oraz prezentowanie dobrych praktyk w ramach wspólnych platform współpracy – mówi dr Anna Knapińska, adiunktka z Zespołu Data Science w OPI PIB. – Aby zapewnić postępy dotyczące równości płci w europejskiej nauce i innowacjach, potrzebujemy nie tylko deklaracji, ale także konkretnych działań i spójnych strategii – dodaje doktor Knapińska.
Jedna na pięć osób studiujących ICT w Europie to kobieta
W interaktywnym dashboardzie opracowanym przez ekspertki i ekspertów z OPI PIB znaleźć można również aktualne dane Eurostat o studentach kierunków STEM w krajach UE i wybranych państwach partnerskich. Użytkownicy mogą porównywać udział kobiet i mężczyzn w poszczególnych dziedzinach – od inżynierii po technologie informacyjno-komunikacyjne (ICT) – a także sprawdzić, które kraje notują największy wzrost udziału kobiet w tych obszarach. Dashboard pozwala również śledzić zmiany w czasie i odkrywać zależności między poziomem innowacyjności a wzrostem liczby kobiet studiujących kierunki STEM. Dane pokazują, że w Unii Europejskiej kobiety stanowią średnio 34% studentów STEM, jednak w inżynierii i ICT ich udział spada do około 20%, co jest wynikiem zbliżonym do obserwowanego w Polsce. Największy odsetek kobiet studiujących kierunki STEM odnotowano w Liechtensteinie, Islandii, Macedonii Północnej, Serbii i Grecji – od 39,5% do 59,5%. W obszarze ICT jedna na pięć osób studiujących to kobieta, a w niektórych krajach mężczyźni stanowią do 85% studentów tych kierunków. Dane z dashboardu OPI PIB pokazują, że choć w ostatnich latach obserwujemy postępy w równości płci w nauce, kobiety są nadal mniej licznie reprezentowane niektórych obszarach, zwłaszcza tych o profilu technicznym.
Polska w czołówce państw z największymi barierami dla naukowczyń
Dashboard OPI PIB ukazuje także (bazując na danych z raportu She Figures 2024), jak w praktyce przebiegają procesy awansu w nauce oraz gdzie efekt szklanego sufitu nadal najmocniej ogranicza możliwości kobiet. Można prześledzić ich dostęp do profesury tytularnej i porównać udział kobiet w całej kadrze akademickiej. Udostępnione informacje pozwalają także na porównanie sytuacji w poszczególnych krajach oraz obserwowanie zmian w czasie. Poza tym dashboard odsłania różnice między naukami ścisłymi i technicznymi (STEM) a pozostałymi dziedzinami nauki. Z danych wynika, że średni indeks szklanego sufitu (glass ceiling index, GCI) w Europie wynosi obecnie 1,40 i stopniowo się poprawia – w 2018 roku było to 1,50. Wskaźnik GCI równy 1 oznacza pełną równość szans kobiet i mężczyzn w dostępie do najwyższych stanowisk akademickich, natomiast wartości powyżej 1 wskazują na istnienie mechanizmów utrudniających kobietom awans. Największe przeszkody w drodze do profesury napotykają naukowczynie z Cypru (2,54), Węgier (1,86), Portugalii (1,74) i Polski (1,61). W obszarze STEM średni wskaźnik GCI wynosi 1,45, a wśród krajów z najwyższymi barierami ponownie pojawia się Polska (1,79), obok Finlandii (2,00), Danii (1,86) i Portugalii (1,79). Dane te potwierdzają, że w naukach technicznych i ścisłych droga kobiet do najwyższych szczebli kariery akademickiej wciąż jest trudniejsza niż w przypadku mężczyzn.
Polska kadra akademicka się starzeje
Dashboard pozwala również na porównywanie sytuacji badaczek i badaczy w różnych krajach Europy. Użytkownicy mogą analizować udział kobiet i mężczyzn w nauce w ponad 20 państwach, w tym w Polsce, a także badać strukturę zatrudnienia na różnych etapach kariery akademickiej – od doktoratu po profesurę. Możliwe jest też obserwowanie udziału kobiet wśród osób z tytułem profesora – w zależności od wieku i dziedziny nauki oraz porównywanie danych między grupami państw, takimi jak „stare” i „nowe” państwa członkowskie UE, kraje kandydujące i państwa partnerskie. Dane pokazują duże zróżnicowanie w reprezentacji kobiet w nauce – od 32% w Grecji do 48,5% w Portugalii wśród państw należących do UE przed 2004 rokiem oraz od 34,2% na Cyprze do 58,8% na Litwie wśród nowych członków. – Z dashboardu dowiemy się także, że w Polsce ponad 75% profesorów, zarówno kobiet, jak i mężczyzn, ma 55 lat lub więcej, co wskazuje na starzejącą się kadrę akademicką w naszym kraju – dodaje dr Anna Knapińska z OPI PIB.
Dashboard opracowany przez ekspertki i ekspertów z OPI PIB powstał w ramach projektu GENDERACTIONplus, finansowanego ze środków Unii Europejskiej w zakresie badań naukowych i innowacji Horyzont Europa na podstawie umowy o udzielenie dotacji nr 101058093. Konsorcjum projektowe składało się z 26 organizacji oraz 14 partnerów stowarzyszonych z 21 krajów. Koordynatorem projektu był Instytut Socjologii Czeskiej Akademii Nauk. Ośrodek Przetwarzania Informacji – Państwowy Instytut Badawczy był partnerem projektu we współpracy z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Dashboard dostępny jest pod adresem: https://genderaction-data-dashboard.opi.org.pl